Qua những tuyến phố trung tâm, nhiều du khách tới Hà Nội không khỏi thích thú trước vẻ đẹp của những toà nhà mang kiến trúc cổ điển Pháp. Dù đã trải qua cả trăm năm, những công trình đó dường như vẫn không phôi phai nét kiến trúc độc đáo của mình, dù cho thời gian có làm biến đổi đôi chút những nét hoa văn trang trí tinh tế trên mỗi khung cửa, hay trên những mái nhà cổ kính. Những công sở, nhà hát, trường học tới những ngôi biệt thự…hoà quyện tạo nên kiến trúc tráng lệ một trời Âu giữa lòng Hà Nội.
Một góc nhà thờ Cửa Bắc, phố Phan Đình Phùng (Ba Đình – Hà Nội).
Đa dạng loại hình kiến trúc
Gần một thế kỷ ở Việt Nam, thực dân Pháp ấp ủ giấc mơ xây dựng Hà Nội là đô thị hành chính kiểu Pháp ở Đông Dương. Họ đã xây dựng nhiều công trình mang đặc trưng kiến trúc Pháp. Trải qua các thời kỳ lịch sử, các công trình Pháp xây dựng tại Hà Nội phần lớn vẫn đang được sử dụng và tạo một điểm nhấn trong kiến trúc đô thị, có giá trị cả về phương diện văn hóa, lịch sử, kiến trúc… đồng thời tạo nên diện mạo riêng của Hà Nội, vừa cổ kính vừa hiện đại…
Trên khá nhiều tuyến phố là hình ảnh những công trình kiến trúc, tượng đài, biệt thự cổ, nhà ở mang đậm dấu ấn kiến trúc thời Pháp, trải qua thời gian vẫn được bảo tồn, lưu giữ. Nổi bật là những công trình kiến trúc Pháp nằm hiện hữu ở các quận Trung tâm của Hà Nội, tiêu biểu như: Nhà hát lớn, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia trước đây thuộc Trường Viễn đông Bác cổ Pháp. Cầu Long Biên, Nhà thờ lớn Hà Nội, Nhà thờ Cửa Bắc, Trường THPT Chu Văn An, Đại học Tổng hợp cũ trước là Viện Khoa học Đông Dương, Ngân hàng Nhà nước trước kia là Ngân hàng Đông Dương, Bắc Bộ Phủ nay là Nhà khách Chính phủ, Cổng vòm Hà Nội; Phủ toàn quyền Đông Dương xây dựng từ năm 1901-1906, nay là Phủ Chủ tịch; Chợ Đồng Xuân… Mỗi công trình kiến trúc đều mang nét đặc trưng riêng, hết sức ấn tượng, độc đáo. Chẳng hạn: Nhà hát lớn công trình xây dựng năm 1901 và hoàn thành năm 1911, để biểu diễn phục vụ các quan chức trong chính quyền Pháp, theo mẫu Nhà hát Opera Garnier ở Pari nhưng mang quy mô nhỏ hơn. Tác phẩm này của 2 kiến trúc sư Harlay và Broyer mang nhiều màu sắc, đường nét kiến trúc của các Nhà hát ở miền Nam nước Pháp.
Gần Nhà hát lớn có Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam trước đây thuộc Trường Viễn đông Bác cổ Pháp, do các kiến trúc sư C.batteur và E.Hebrard thiết kế năm 1925 có thể được coi là một đại diện lớn của phong cách kiến trúc Đông Dương, phong cách kết hợp các giá trị của kiến trúc Pháp với các giá trị kiến trúc bản địa. Nét nổi bật nét kiến trúc làm theo khối kiểu bát giác mang nhiều nét kiểu kiến trúc Trung Hoa cổ, nhưng toàn bộ khối mái ba lớp với các con sơn liên tục chồng lên nhau, gợi hình ảnh của tháp chuông chùa Keo, Thái Bình.
Toà án tối cao, trên phố Lý Thường Kiệt, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, một trong những công trình kiến trúc Pháp tiêu biểu tại Hà Nội.
Không xa Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam, cây cầu Long Biên là cây cầu thép đầu tiên bắc qua sông Hồng, do Pháp xây dựng từ năm 1898-1902, đặt tên là cầu Doumer (tên của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer). Trong số các kiến trúc thời Pháp, Nhà thờ lớn (chính tòa của Tổng giáo phận Hà Nội) được thiết kế theo phong cách kiến trúc Gothic, theo mẫu của Nhà thờ Đức Bà Paris với những mái vòm uốn cong, rộng, hướng lên bầu trời. Vật liệu xây dựng chính của nhà thờ là gạch đất nung, tường trát bằng giấy bồi. Nhà thờ có chiều dài 64,5m chiều rộng 20,5 và hai tháp chuông cao 31,5m với những trụ đá to nặng bốn góc…
Một công trình khác là Đại học Khoa học Tự nhiên còn gọi là trường đại học Tổng hợp - là cơ sở của trường Đại học Đông Dương xưa. Công trình có phong cách kiến trúc Pháp tân cổ điển. Trong cuốn Indochine du Nord của tác giả Madrolle xuất bản năm 1923 có giới thiệu về Université Indochinoise - Đại học Đông Dương cho biết đây là cơ sở giáo dục đại học duy nhất ở khu vực Đông Dương cho đến năm 1945. Đại học Đông Dương được Toàn quyền Paul Beau ký quyết định thành lập năm 1906.
Bên cạnh các công trình kiến trúc là các khu biệt thự cổ thời Pháp. Đi dọc theo các tuyến phố chính của Thủ đô như: Phan Đình Phùng, Trần Phú, Trần Hưng Đạo, Lý Thường Kiệt… phía sau những hàng cây cổ xanh mát, du khách sẽ dàng nhận thấy những căn biệt thự cổ được xây dựng kiên cố theo phong cách Pháp. Đa phần các biệt thự cổ khi xưa đều thuộc sở hữu của những quan chức Pháp, hay người Pháp sang Việt Nam làm ăn hoặc những gia đình Việt giàu có.
Ngoài ra, còn có những căn biệt thự, những căn nhà ở mang kiến trúc thời Pháp ở trong khu vực phố cổ. Các căn biệt thự cổ có những kiểu dáng khác nhau, bởi chủ nhân của các căn biệt thự này có nguồn gốc xuất xứ từ nhiều địa phương khác nhau ở Pháp, các nhà thiết kế đã thiết kế những ngôi nhà mang phong cách địa phương khác nhau của Pháp theo ý muốn các chủ nhân biệt thự. Theo thống kê của Sở Xây dựng Hà Nội cho thấy: Hà Nội có khoảng 1.253 biệt thự xây dựng trước năm 1954 trên địa bàn các quận Ba Đình, Tây Hồ, Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng, Đống Đa, được phân cấp để quản lý.
Một công trình mang phong cách kiến trúc Pháp trên phố Nhà Thờ quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.
Cần những giải pháp bảo tồn, khai thác, phát huy giá trị
Tìm hiểu thực tế cho thấy, phần lớn các công trình kiến trúc thời Pháp, các biệt thự cổ trên các tuyến phố Phan Đình Phùng, Hai Bà Trưng, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Trần Phú được bảo tồn, sử dụng là các công trình Văn hóa, công cộng, các biệt thự cổ thuộc các cơ quan Nhà nước quản lý, Đại sứ quán các nước sử dụng. Còn lại một số biệt thự cổ ở các tuyến phố trên và nhiều căn hộ kiểu Pháp trong khu phố cổ và ở một số tuyến phố: Trần Quốc Toản, Nguyễn Thái Học…, xây dựng trước năm 1954 nhiều công trình người dân sử dụng thành nhà ở, buôn bán, không ít biệt thự bị xuống cấp nghiêm trọng, dần thành biến dạng hay phế tích, công tác quản lý, duy tu, tôn tạo còn nhiều bất cập.
Cho đến nay, việc khai thác giá trị các công trình kiến trúc thời Pháp đã dần đưa vào khai như tour khám phá khám phá phố cổ Hà Nội, các Công ty Lữ hành có đưa vào chương trình tham quan, tìm hiểu về các công trình kiến trúc và biệt thự cổ Hà Nội, nhưng chủ yếu tham quan, chụp ảnh bên ngoài. Cuối năm 2017, Nhà hát lớn có mở cửa phục vụ khách du lịch tham quan, khám phá về lịch sử, kiến trúc, cảnh quan Nhà hát lớn kết hợp với xem biểu diễn nghệ thuật tại Nhà hát lớn.
Các công trình kiến trúc thời Pháp cũng như các biệt thự cổ là những công trình mang nhiều giá trị văn hóa, kiến trúc gắn liền với một giai đoạn lịch sử của Hà Nội. Các công trình kiến trúc, biệt thự cổ không chỉ có giá trị về mặt kinh tế mà còn hàm chứa những giá trị lớn về lịch sử, văn hóa, kiến trúc. Do vậy, cần nghiên cứu, bảo tồn, tăng cường kết nối khai thác, phát huy giá trị, xây dựng tour du lịch khám phá về các công trình kiến trúc thời Pháp cũng như các biệt thự cổ thời Pháp. Hoàn thiện quy chế chi tiết quản lý nhà biệt thự cổ. Cần có cơ chế quy hoạch tổng thể cho biệt thự cổ, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát./.